W XVIII i XIX wieku dominującym elementem krajobrazu wiejskiego na Pomorzu było budownictwo szkieletowe. W kwatery drewnianych konstrukcji budynków wstawiano dyle, które owijano powrósłami słomianymi i oblepiano gliną. Powierzchnię kwater bielono wapnem na biało, a belki drewniane zabezpieczano smołą. W ten sposób budowano chałupy mieszkalne, zabudowania gospodarcze, kuźnie, szkoły, kościoły i dwory, dużo z nich zachowało się do dnia dzisiejszego w wielu gminach nadmorskich (Darłowo, Sławno, Malechowo, Postomino, Ustka, Słupsk, Kobylnica, Smołdzino, Wicko). Tego typu konstrukcje były także widocznym elementem krajobrazu architektonicznego pomorskich miast i uzdrowisk (Słupsk, Sławno, Darłowo, Ustka, Jarosławiec). Cała Europa północna, zwłaszcza kraje basenu Morza Bałtyckiego, była w omawianym okresie podobna pod względem architektonicznym. Symetryczny układ konstrukcji szkieletowej oraz wypełnienia kwater bielone wapnem nadały budynkom efekt wizualny przypominający kratownicę, stąd też teren, na którym zachowały się duże skupiska tego typu budownictwa nazwano ” Krainą w Kratę”.

• 

• 

Nie można dzisiaj precyzyjnie określić granic „Krainy w Kratę” umowne granice wyznaczone są w pasie nadmorskim długości około 80 km – poczynając od Łeby w kierunku zachodnim do miejscowości Darłowo, szerokości około 40-50 km w głąb lądu, na południu ograniczone drogą krajową nr 6 Gdańsk-Szczecin. Granice te są jednak płynne; bowiem tradycyjne budownictwo charakteryzujące teren „Krainy w Kratę” obejmuje również znaczną część województwa zachodniopomorskiego, w kierunku Szczecina, opierając się głównie na południu o wspomnianą drogę krajową nr 6 Szczecin- Gdańsk.

Dominującym na terenie Pomorza układem przestrzennym wsi były owalnice, okólnice i ulicówki. Wiele z tych wsi do dnia dzisiejszego zachowało swój pierwotny układ.

• 

• 

Główny element pejzażu wsi pomorskiej w XIX wieku stanowiła zagroda czworoboczna, w której budynek mieszkalny posadowiony jest w głębi, zwrócony licem do drogi; po obu jego stronach budowana była stodoła i budynek inwentarski, a całość zagrody zamykał – od strony drogi – budynek bramny. Gdzieniegdzie trafiały się zagrody typu otwartego pozbawione budynku bramnego.

Na terenach bogatych w urodzajne gleby rolne budynki mieszkalne były większe gabarytowo, zwykle posiadały piętro mieszkalne, a w połaci dachu znajdowały się dwa piętra gospodarcze. W tych zagrodach – oprócz wyżej wspomnianego budynku mieszkalnego – także budynki inwentarskie i gospodarcze były dużych rozmiarów, dostosowane do areałów gospodarstwa. Dotyczy to obszarów położonych na zachód od rzeki Słupi (wsie: Swołowo, Starkowo, Możdżanowo, Bruskowo Wielkie, Bierkowo), gdzie dominują urodzajne gleby pszeniczno-buraczane i duże gospodarstwa chłopskie. Wymienione wsie posiadają średniowieczny rodowód osadniczy z zachowanym układem przestrzennym i kilkuwieczną ciągłość zasiedlenia. W samym pasie nadmorskim, na ziemiach mniej urodzajnych i we wsiach rybackich, budynki mieszkalne są parterowe zaś budynki inwentarskie i gospodarcze o wiele mniejsze.

Inna sytuacja miała miejsce na wschód od rzeki Słupi, gdzie przeważała wielka własność ziemska z wsiami folwarcznymi i wsiami powstałymi w wyniku akcji parcelacyjnych. W tutejszym budownictwie wiejskim daje się zauważyć dostosowanie wielkości domu i budynków wchodzących w skład gospodarstwa do jego wielkości oraz żyzności gleby.

Niezwykle ciekawe zagadnienie stanowi na omawianym obszarze budownictwo związane z pomorskimi dobrami szlacheckimi. Mowa o XIX wiecznych pałacach i założeniach parkowych wokół nich. Większość obiektów to budowle murowane, tylko w częściach gospodarskich i inwentarskich można zauważyć elementy konstrukcji szkieletowej. Ze źródeł historycznych i przekazów ustnych wiadomo, że wcześniejsze siedziby szlacheckie były konstrukcji szachulcowej. Jedynym takim obiektem zachowanym do dnia dzisiejszego na terenie „Krainy w Kratę” jest XVIII wieczny dwór w Swochowie, nazywany przez dawnych właścicieli „Alt Kloster”. Pod koniec XIX wieku właściciel tego folwarku wybudował sobie nową murowaną siedzibę z elementami konstrukcji szkieletowej, stary dwór przebudował na cztery osobne mieszkania dla robotników. Ten dwór do dnia dzisiejszego ma zachowany oryginalny układ ogniowy z kopulastym murowanym kominem i czterospadowym dachem (obecnie przykryty rdzewiejącą blachą). Ze starego założenia dworskiego zachował się czworak mieszkalny – dziś częściowo murowany z fragmentami konstrukcji szachulcowej.

• 

• 

Architektura sakralna na terenie „Krainy w Kratę” reprezentowana jest przez kilkanaście kościołów o założeniach gotyckich. Do dnia dzisiejszego zachowały się z nich głównie wieże, natomiast nawy pochodzą z okresów późniejszych – czasami nawet z XIX wieku. Kościoły te murowane były z cegły i głazów polnych, otoczone kamiennym ogrodzeniem ze starodrzewem, a przy nich znajdowały się cmentarze. Tylko niektóre kościoły były zbudowane z drewna w konstrukcji szkieletowej. Obecnie takie budowle możemy spotkać we wsi Krupy (około połowy XVI w.), Objazda z 1607 roku i późniejsze z XVIII w. w Charnowie, Staniewicach i Wytownie.

Z dawnego szkieletowego budownictwa przemysłowego zachowało się do czasów współczesnych niewiele obiektów. Są to młyny w: Zamełowie, Starkowie, Bydlinie, Kobylnicy oraz Czarnym Młynie koło Bukowa; są one nieczynne, w znacznym stopniu zdewastowane. Do niedawna miejscową architekturę wiejską wzbogacały też stare szkieletowe kuźnie.

Interesujące walory dawnego budownictwa szkieletowego, zwykle z XIX i pierwszej połowy XX wieku, prezentuje część nadmorskich miejscowości uzdrowiskowych i wypoczynkowych. W dawnych wsiach rybackich, pełniących obecnie zazwyczaj funkcje wypoczynkowe, zachowało się sporo dawnych chałup i całych zagród (np. Jarosławiec, dawniej Rowy). Kolejnym przykładem może być uzdrowisko Ustka; oprócz zabytkowych rybackich chałup, w latach dwudziestych XX wieku przy nadmorskim deptaku powstało kilka większych obiektów o charakterze wypoczynkowym oraz willi, które są zbudowane w całości lub posiadają elementy konstrukcji szkieletowej.

W wielu wsiach położonych na terenie „Krainy w Kratę” udział budynków wzniesionych po 1945 roku stanowi obecnie niewielki procent ogółu budynków. Dzięki temu wsie te zachowały swój dawny układ przestrzenny i charakter zabudowy. Według dr Elżbiety Szalewskiej, w pasie nadmorskim od Łeby po Darłowo znajduje się jeszcze około 1500 budynków szkieletowych: w Swołowie – 70; w Starym Jarosławiu – 69; w Bierkowie – 52; w Krzemienicy – 51; w Starkowie – 50; w Wodnicy – 40; we Włynkówku – 40; w Bruskowie Wielkim – 39, w Możdżanowie – 38; w Krupach – 38; w Pęplinie – 35; w Gałęzinowie – 32; w Duninowie – 26; w Charnowie – 32; w Wierzbięcinie – 25; w Łącku – 22, w Kobylnicy – 15; w Strzelinie – 15; w Klukach 12. Tak duże – niespotykane nigdzie indziej w Europie – natężenie zabytkowej architektury wiejskiej podkreśla unikalny charakter tego terenu, wzmacnia jego potencjał i daje duże możliwości wykorzystania w kulturze i turystyce.

Mówiąc o specyfice obszaru „Krainy w Kratę” – walorach architektonicznych tego terenu – nie można nie wspomnieć o warunkach klimatycznych i krajobrazie przyrodniczym, mających mocne powiązanie z miejscową architekturą szkieletową. Klimat nadmorski różni się zdecydowanie od klimatu w głębi lądu. Charakteryzuje się długą jesienią, krotka zimą, silnymi wiatrami wiejącymi przeważnie z kierunku północno-zachodniego oraz najniższymi w Polsce rocznymi amplitudami temperatur. Na zachód od rzeki Słupi występują urodzajne gleby brunatne; lżejsze i słabe gleby znajdują się w gminie Smołdzino i częściowo w gminie Słupsk. Nizina nadmorska to łąki z dużymi pokładami torfu. Na jej krajobraz składają się: plaże, nadmorskie wydmy, bagna oraz przybrzeżne jeziora rozległe i płytkie takie jak: Łebsko, Gardno, Wicko, Kopań, Bukowo. Obszar przecinają – znajdujące ujście w Morzu Bałtyckim – rzeki: Łeba, Łupawa, Słupia, Wieprza. Dla gleb brunatnych typowe są występujące tutaj lasy bukowo-dębowe oraz buczyna niżowa. Słabsze gleby porastają bażynowe lasy sosnowe. Unikatowy na skalę Europy jest – utworzony w 1967 – roku Słowiński Park Narodowy z ruchomymi wydmami. Przyjazne człowiekowi walory klimatyczne i środowisko przyrodnicze wraz z zabytkową architekturą wiejską stwarzają sprzyjające warunki do aktywnych form wypoczynku i uprawiania turystyki.