Historia

Swołowo położone jest na Pomorzu Środkowym, w zachodniej części województwa pomorskiego około 14 km na północny-zachód od Słupska. Niecały kilometr od wsi przebiega droga ze Słupska do Darłowa wybudowana pod koniec XVIII wieku, co spowodowało iż Swołowo pozostało na uboczu zachowując w nienaruszonym stanie swój układ przestrzenny. Stanowi go średniowieczny układ lokacyjny w kształcie owalnicy położonej na osi wschód-zachód, wzdłuż niewielkiego strumyka tzw. Zielonej Strugi wypływającej niedaleko zabudowań wiejskich. Dzięki spiętrzeniu tego cieku wodnego utworzono pośrodku wsi w niewielkiej dolince mały staw, który przez wieki pełnił funkcje gospodarcze i rekreacyjne. Położony jest on na tzw. „nawsiu” stanowiącym w okresie średniowiecza pastwisko dla całej wspólnoty wsi. Obok stawu usytuowany jest kościół zbudowany około 1400 roku.

Otoczenie dookoła „nawsia” tworzą łagodne zbocza na których posadowiono siedliszcza chłopskie, a za nimi wytyczano pola i drogi.

Swołowo jest starym miejscem osadniczym co dokumentuje wiele znalezisk, z których część jest w posiadaniu Muzeum w Koszalinie. Należy do nich kompleks 15 obiektów z okresu wpływów rzymskich które wykopano podczas badań prowadzonych w latach 30-tych i 40-tych XX wieku, w tym m.in. szklany pucharek oraz srebrną czarkę z pierwszych wieków n.e.

Wieś należy do najstarszych w regionie słupskim, a pierwsze pisemne wzmianki o niej pochodzą z 1230 roku, kiedy to sławieński książe nadał ją zakonowi Joannitów sprowadzonemu do Starego Sławna. Nadanie wsi „Zelov” lub „Zwolov” potwierdził w 1240 roku gdański książe Świętopełk II. Jej przekazanie zakonowi wiąże się z przebudową prawną, z prawa rodzimego na wzór niemiecki Zakonnicy umacniali chrześcijaństwo na tych terenach, wprowadzali też nowe formy gospodarki rolnej, jak również pobierali należną sobie dziesięcinę. W dalszym okresie wieś należała do rodów szlachty pomorskiej: w XIV w. stanowiła własność von Below, w 1476 roku jako właściciel wymieniany jest Peter Glasenapp, a w 1536 ród von Schwave, następnie przechodzi pod Zarząd Dóbr Królewskich w Słupsku.

Mapa Swołowa z okresu międzywojennego XX w.
Mapa Swołowa z okresu międzywojennego XX w.
(za K. H. Pagel)

Przez następne kilka wieków stosunki prawne i społeczne w Swołowie praktycznie się nie zmieniają, we wsi o charakterze czynszowym zamieszkuje cieszący się wolnością sołtys oraz 16 chłopów uprawiających duże gospodarstwa rolne (do 50ha gruntów). Tabela prestacyjna urzędu domen z 1732 roku wymienia we wsi wolnego sołtysa, 15 chłopów, 3 zagrodników i kowala. L. Bruggemann analizując gospodarstwa w Swołowie w 1784 roku, dodaje jeszcze 3 chałupników: kowala, leśniczego i nauczyciela, szacuje też, iż łącznie we wsi jest 25 „dymów”. Pod koniec XVIII w. zniesiono większość pańszczyzn, a około 1820 roku przekształcono ostatecznie dziedziczne prawo użytkowania gospodarstw w prawo własności. Decyzja ta była pokłosiem tzw. reformy uwłaszczeniowej Steina z początku XIX wieku obejmującej m.in. tereny Pomorza Środkowego. Reformy rolne z tego okresu przyczyniły się do rozwoju pomorskich wsi -w tym znacząco samego Swołowa.

Uroczystości z okazji 20-lecia swołowskiej mleczarni, 1925r.
Uroczystości z okazji 20-lecia swołowskiej mleczarni, 1925r.

Intensywny rozwój i rozbudowa trwa od połowy XIX w. W tym okresie wzniesiono większość zachowanych do dziś budynków wchodzących w skład zagród bogatych chłopskich gospodarzy, a także budynków dla robotników rolnych, budynek na sprzęt pożarowy czy też rozbudowano miejscowy kościół. W 1851 roku we wsi było 31 domów zamieszkanych przez 236 osób, a w 1885 roku ilość domów powiększyła się ponad dwukrotnie (66), zamieszkiwało w nich 499 osób.

Wewnątrz wrzecionowatego placu pośrodku wsi (tzw. nawsiu) oraz przy wiejskiej drodze zbudowano kilka niedużych budynków zagrodników, chałupników czy rzemieślników a także mleczarnię. Mimo postępującej zabudowy Swołowo zachowało swój historyczny, sięgający średniowiecza układ przestrzenny, nie zmieniła się też znacząco jego wielkość. W latach 40-tych XX wieku we wsi, jak przed wiekami uprawia rolę 15 właścicieli dużych gospodarstw chłopskich oraz funkcjonuje jedno duże gospodarstwo należące do gminy kościelnej.

Budynek bramny czworobocznej zagrody, Swołowo początek XX w.
Budynek bramny czworobocznej zagrody, Swołowo początek XX w.

Czworoboczne zagrody bogatych pomorskich chłopów (rozłożone od strony północy i południa), po obu stronach brukowanej drogi zamknięte były budynkiem bramnym z szerokofrontowym domem posadowionym w głębi podwórza oraz spinającymi całość po bokach budynkiem inwentarskimi i stodołą – sprawiając wrażenie samodzielnie funkcjonujących dworów.

K. H. Pagel wymienia, iż przed II wojną światową powierzchnia wsi wynosiła 901 hektarów, a liczba ludności to 315 osób (stan na 17.V.1939 r.), liczba gospodarstw domowych-78, a domów mieszkalnych-52 (stan w 1925 r.). W 1939 w Swołowie jest 39 gospodarstw rolnych następującej wielkości:

  • 10 gospodarstw o powierzchni od 0,5 do 5 ha ziemi
  • 10 gospodarstw o powierzchni od 5 do 10 ha ziemi
  • 4 gospodarstwa o powierzchni od 10 do 20 ha ziemi
  • 15 gospodarstw o powierzchni od 20 do 100 ha ziemi

Wśród właścicieli gospodarstw chłopskich ostatnia księga adresowa przed 1945 rokiem wymienia następujące osoby:

  • Albert Albrecht I – 71 ha
  • Auguste Albrecht – 28 ha
  • Friedrich Albrecht I – 63 ha
  • Friedrich Albrecht I – 63 ha
  • Ida Duske – 24 ha
  • Albert Muller – 50 ha
  • August Schulz – 52 ha
  • Willi Wockenfluss – 24 ha
  • Albert Albrecht II – 52 ha
  • Artur Albrecht – 53 ha
  • Friedrich Albrecht II – 54 ha
  • Fritz Duske – 50 ha
  • Herman Kloh – 28 ha
  • Proboszcz – 72 ha
  • Wilhelm Schulz – 47 ha
  • Paul Zessin – 51 ha

Pogłowie bydła w ich gospodarstwach wynosiło do 9 koni, od 9-do 30 sztuk bydła, do 72 sztuk świń, oraz do kilkunastu sztuk owiec. Średni dochód z hektara wynosił 11,23 RM, przy średniej w powiecie słupskim wynoszącym 5,95 RM.

Wartym odnotowania stanowi fakt wielowiekowego zasiedzenia mieszkańców Swołowa na rodzinnych siedliszczach. W leżącym nieopodal Starkowie odbyło się 10 maja 1934 roku uroczyste spotkanie na którym 131 rodzinom z Pomorza, osiadłym na zagrodach ponad 200 lat wręczono honorowe tablice dębowe. Ze Swołowa odznaczeni zostali:

  • 1573 r. – Albert Albrecht I
  • 1659 r. – Gerhard Albrecht
  • 1694 r. – Schulz – Albrecht
  • 1689 r. – Paul Zessin
  • 1712 r. – Albrecht Schulz
  • 1654 r. – Friedrich Albrecht I
  • 1585 r. – Albrecht – Albrecht
  • 1581 r. – Albrecht – Zessin
  • 1669 r. – Franz Schulz

W latach międzywojennych XX wieku po wschodniej stronie Swołowa wybudowano nowy budynek szkolny (1931 r.), w dwustopniowej szkole podstawowej nauczyciel wiejski Friedrich Horn uczył rok później 66 dzieci. Do wsi doprowadzono elektryczność, wybrukowano wiejską drogę, dno stawu pośrodku wsi uszczelniono gliną i kamieniami, wyprofilowano rowy cieków, a miejsca wilgotne odwodniono.

Kartka pocztowa ze Swołowa, lata 30-te XX w.
Kartka pocztowa ze Swołowa, lata 30-te XX w.

We wsi istniało towarzystwo oszczędności i pożyczek, spółdzielnia mleczarska, sklep towarów mieszanych L. Baller i W. Barz. Działający rzemieślnicy to: kowal Pagel, mistrz murarski Bauske, szewcy F. Boldt, R. Sill, stolarz Schulz, stelmach Zielske, po obu stronach wsi (od strony wschodniej i zachodniej) stały 2 wiatraki należące do Alberta i Roberta Papenfuss.

Mieszkańcy Swołowa byli wyznania ewangelickiego, a kościół należał do parafii w Bruskowie Wielkim.

Na początku marca 1945 roku do wsi (w której oprócz stałych mieszkańców przebywali dodatkowo uciekinierzy m.in. z Prus Wschodnich), wkroczyły wojska radzieckie pozostawiając Swołowo w nienaruszonym stanie. Władze polskie przejęły oficjalnie władzę 1.08. 1945 roku. Od tego czasu następuje stopniowe zasiedlanie wsi przez polskich osadników.

Dzieci na skutym lodem stawie w Swołowie, styczeń 1949r.
Dzieci na skutym lodem stawie w Swołowie, styczeń 1949r.

Pierwszym z nich (przybył jeszcze przed nadejściem frontu) był Szczepan Ptaszkowski- pamiętający najlepiej pierwsze powojenne lata w Swołowie. Osadnicy przybywali głównie z terenów kielecczyzny, z białostockiego, z okolic Ciechanowa i Łomży, z rzeszowskiego a także z dawnych kresów wschodnich. Pierwszym nauczycielem w wiejskiej szkole był pochodzący z okolic Warszawy p. Cejmer. Po kilku miesiącach jego obowiązki przejął Wojciech Radtke, mieszkający wcześniej pod Kartuzami.

Nie wszyscy przyjeżdżający na te tereny zamierzali osiąść tutaj na stałe. Powszechne też było poczucie tymczasowości przebywania na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W pierwszych latach powojennych część osadników żyła w przekonaniu ,że wybuchnie kolejna wojna światowa i będą musieli wracać tam skąd przybyli. Taka postawa niepewności powodowała u niektórych niechęć do dbania o wygląd domostw i stan techniczny budynków wchodzących w skład poszczególnych gospodarstw.

Mimo wszystko zmiany przestrzenne po 1945 roku były w Swołowie stosunkowo niewielkie. 29. 07. 1945 roku spaliły się budynki bramne i inwentarskie w zagrodach nr 17 i 18, kilka lat później także w zagrodzie nr 22. W latach 70-tych (w tym czasie nie było już 2 wiatraków typu „koźlak” rozebranych wcześniej) wzniesiono we wsi, na miejscu jednego z rozebranych domów- piętrowy budynek z płaskim dachem. Obecnie po likwidacji szkoły pełni on funkcje mieszkalną. W latach 1997-1999 wybudowano przy wjeździe do wsi nowoczesny parterowy dom ogrodzony metalowym płotem- zepsuł on krajobraz wsi od strony północno-wschodniej, a w 1998 r. sklep w centrum wsi przy stawie.

Liczba mieszkańców (stan na lipiec 2004) wynosiła 242 osoby, a obszar sołectwa 1 336, 16 ha. Sołtysem we wsi jest Jarosław Kirikowicz.