KONCEPCJA
Projekt badawczo-dokumentacyjny został podjęty w ramach studiów nad medycyną komplementarną i rolą ziołolecznictwa we współczesnej kulturze. Zagadnienie wpisuje się w nurt zainteresowań etnobotaniki miejskiej, która koncentruje uwagę na wykorzystaniu roślin (jadalnych, leczniczych, psychoaktywnych, ozdobnych) przez określone grupy społeczne oraz etnofarmakologii, badającej wszelkie substancje pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, stosowane w celu leczenia, uzdrawiania, zapobiegania, stawiania diagnozy, a także odpowiadające im formy wiedzy i praktyki. Zagadnienie farmakopei działkowej (lekospisu ziołowego) i lecznictwa domowego rozpatrywane było z perspektywy etnobotanicznej i antropologicznej.
Celem projektu była dokumentacja i popularyzacja współczesnych przejawów wiedzy z zakresu ziołolecznictwa, będących śladami dawnych zwyczajów wiejskich. Głównym zamierzeniem było stworzenie opisu i analiza procesu przeobrażeń tradycyjnej medycyny ludowej – rozumianej szeroko – jako wszelkie formy przekonań i praktyk leczniczych, które istnieją poza medycyną oficjalną (naukową). Cele pośrednie to: identyfikacja roślin zaliczanych do kategorii „lecznicze” oraz dokumentacja ich zastosowania w praktykach terapeutycznych (w postaci mieszanek ziołowych, syropów, maści, nalewek itd.), będących przykładami ciągłości tradycji lecznictwa domowego. W badaniach nie była istotna ocena ich terapeutycznej skuteczności – antropologia medyczna nie odróżnia metod racjonalnych od nieracjonalnych, każdy bowiem sposób leczenia może być uznany za racjonalny, jeżeli w przekonaniu badanej grupy i zgodnie z jej systemem wiedzy, prowadzi do pożądanych rezultatów. Grupę badawczą stanowili użytkownicy Rodzinnych Ogrodów Działkowych na Pomorzu Środkowym.
FORMY REALIZACJI
Zadanie zostało zrealizowane w trybie dwuletnim (w latach 2018-2019). Program obejmował działania naukowo-dokumentacyjne (badania terenowe), archiwizacyjne (utworzenie herbarium) i popularyzatorskie (wystawa, publikacja książkowa).
TERENOWE BADANIA ETNOBOTANICZNE
Badania etnobotaniczne zostały przeprowadzone w miesiącach letnich (lipiec-wrzesień 2018 r.) na terenie ogrodów działkowych w Słupsku (ROD im. Bohaterów Westerplatte, ROD Odmiana, ROD XX-lecia, ROD Meblarz), w Zimowiskach k. Ustki (ROD im. Tadeusza Kościuszki) oraz w Sławnie (ROD im. I Pułku Ułanów). Badania objęły 120 ogródków działkowych, co stanowi około 3 proc. wszystkich ogródków działkowych podlegających pod Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców w Słupsku.
Badania zostały przeprowadzone przez autora programu – Mikołaja Radomskiego, etnologa, kustosza, z udziałem członków Koła Naukowego Botaników działającego przy Akademii Pomorskiej w Słupsku (10 studentów). Przed rozpoczęciem badań członkowie zespołu wzięli udział w warsztatach metodologicznych z zakresu botaniki i antropologii kulturowej.
PROCEDURA BADAWCZA
Głównym zadaniem było dotarcie do informatorów, którzy posiadają wiedzę na temat roślin zielarskich i praktycznie wykorzystują surowiec zielarski w lecznictwie.
W badaniu zostały zastosowane tradycyjne, etnograficzne narzędzia badawcze, takie jak: obserwacja uczestnicząca, rozmowy generujące informacje o charakterze jakościowym, a także fotografowanie i filmowanie. Wywiady zostały przeprowadzone na podstawie kwestionariusza. Ankieta została podzielona na dwie części. Pierwsza dotyczyła uprawy roślin zielarskich, tradycji i wykorzystania surowca. Druga część ankiety stanowiła busolę do pogłębionych wywiadów na temat działek i praktyk działkowych. Rozmowy z informatorami miały charakter wywiadów swobodnych i miały wykazać znajomość ziół i ich zastosowanie w lecznictwie. Działkowcy pytani byli m.in. o powody wyboru uprawianych gatunków roślin, sposoby ich użytkowania oraz metody pozyskiwania wiedzy o leczniczych właściwościach roślin.
WYNIKI BADAŃ
Podczas badań dokonano inwentaryzacji i identyfikacji 192 gatunków roślin wykazujących właściwości lecznicze, uprawianych lub rosnących dziko na działkach. Na podstawie danych etnobotanicznych została stworzona lista roślin zaliczanych przez członków badanej społeczności działkowców do kategorii roślin leczniczych, obejmująca 111 pozycji. Wykaz ów został porównany z listą roślin leczniczych stosowanych przez ludność wsi polskiej w lecznictwie ludowym, sporządzoną przez Adama Palucha i opublikowaną w pracy „Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej”, zawierającą 374 taksony. Już wstępna analiza pokazała, że niemal wszystkie gatunki „działkowe” znajdują się w „zielniku” ludowym Adama Palucha. W kolejnym kroku stworzona została krótsza listę gatunków roślin, które członkowie badanej grupy wykorzystują w praktykach terapeutycznych. Na liście znalazło się 38 taksonów, używanych do sporządzania roślinnych środków leczniczych.
UTWORZENIE HERBARIUM
Zidentyfikowane podczas badań terenowych gatunki i odmiany roślin uprawiane na badanym obszarze zostały zebrane i oznaczone przy współpracy z botanikiem dr. hab. Zbigniewem Sobiszem, prof. Akademii Pomorskiej w Słupsku. Wszystkie próbki zielnikowe zostały zdeponowane w specjalnie na ten cel utworzonym herbarium w Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie.
Herbarium stanowi ogólnodostępne repozytorium z materiałem zielnikowym.
WYSTAWA ETNOBOTANICZNA “REZERWAT”
W 2019 roku, na podstawie wyników badań etnograficznych zrealizowanych w 2018 roku, została przygotowana wystawa czasowa etnobotaniczna pod nazwą „Rezerwat”, traktująca o ziołolecznictwie i współczesnych przejawach medycyny tradycyjnej na Pomorzu Środkowym.
Forma przestrzenna wystawy wprost nawiązywała do ogrodów działkowych – na terenie Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie została utworzona typowa działka ze swoim specyficznym ekosystemem, stworzonym i kontrolowanym przez człowieka, na który, oprócz ziół, kwiatów, krzewów i drzewek owocowych, składają się także elementy działkowej infrastruktury: ścieżki, altanka, namiot foliowy i ogrodzenia. Ekspozycja została wypełniona zdjęciami działkowców, nagraniami wideo zarejestrowanymi podczas badań terenowych, tabliczkami z opisami uprawianych roślin, oryginalnymi narzędziami ogrodowymi oraz planszami omawiającymi badane zjawisko.
Wystawa została ożywiona udziałem autentycznych działkowców, którzy zostali zatrudnieni jako opiekunowie wystawy-działki, biorąc czynny udział w prezentowaniu roślin, eksponatów, a także dzieląc się swoją wiedzą oraz doświadczeniem, co cieszyło się dużym zainteresowaniem wśród zwiedzających. Na wystawie pracowało łącznie 11 działkowców w wymiarze czasu 539 godzin.
PUBLIKACJA “GRUNT TO ZDROWIE”
Wyniki badań etnobotanicznych, a także opis i analiza badanego zjawiska, zostały zaprezentowane w publikacji książkowej autorstwa Mikołaja Radomskiego pod tytułem “Grunt to zdrowie”. Licząca 320 stron publikacja zawiera trzy autorskie eseje antropologiczne poświęcone ogrodom działkowym i ich użytkownikom, monografie blisko 200 gatunków roślin leczniczych uprawianych i dziko rosnących na badanym obszarze, a także – w suplemencie – jeden esej literacki, autorstwa poety Jacka Podsiadły.
Książka “Grunt to zdrowie” dostępna jest bezpłatnie w Google Books:
https://books.google.pl/books?id=sszSDwAAQBAJ&lpg=PP1&hl=pl&pg=PP1#v=onepage&q&f=false
PODSUMOWANIE I ZNACZENIE PROGRAMU
Badania etnobotaniczne na terenie ogrodów działkowych na Pomorzu Środkowym zostały przeprowadzone po raz pierwszy. W rezultacie został stworzony opis i analiza procesu przeobrażeń tradycyjnej medycyny ludowej, a także sformułowane zostały hipotezy badawcze, które wymagają dalszych badań: opisane domowe sposoby leczenia w pewnych aspektach i zakresie noszą ślady tradycyjnej medycyny ludowej. Wymiernym efektem badań jest zebranie „twardych” danych na temat zastosowań poszczególnych roślin leczniczych i stworzenie lokalnej farmakopei (lekospisu), charakterystycznego dla badanej grupy działkowców.
KONTYNUACJE
Pomimo formalnego zakończenia w 2019 roku, projekt ma swoją „oddolną” kontynuację. Wokół przedsięwzięcia powstała w mediach społecznościowych nieformalna grupa osób zainteresowanych ziołolecznictwem. W skład grupy wchodzą w większości użytkownicy podmiejskich ogródków działkowych. Grupa spotyka się na profilu „Zioła na działkach” na Facebook’u.
W grudniu 2019 roku grupa spotkała się na warsztatach z zakresu ziołolecznictwa, które wspólnie zorganizowały Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku i Okręgowy Zarząd PZD w Słupsku.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
